Optyka
W czasie polowań, głównie na zwierzynę grubą, niezwykle ważnym (a zdaniem wielu najistotniejszym) elementem wyposażenia myśliwego jest odpowiednia optyka. Nie ulega bowiem wątpliwości, że właściwe rozpoznanie zwierzyny, jej gatunku, płci, wieku, cech selekcyjnych oraz oddanie precyzyjnego, skutecznego i etycznego strzału, wymaga sprzętu wysokiej klasy, właściwie dobranego do warunków i sposobu polowania. Wymagania stawiane współczesnej optyce myśliwskiej są bardzo wysokie, zarówno jeśli chodzi o parametry optyczne, jak i mechaniczne oraz wytrzymałościowe.
Sprzęt używany jest przez myśliwych często w trudnych warunkach: dużej wilgotności, wysokich i niskich temperaturach, musi znosić wstrząsy np. wywołane odrzutem broni, zapewniając jednocześnie użytkownikowi dobre właściwości ergonomiczne (możliwie niewielką masę i rozmiary). Wszystko to sprawia, że te nieliczne produkty, których producentom uda się sprostać wszystkim wymaganiom, są bardzo drogie.
Lornetki
Lornetka należy do podstawowego wyposażenia myśliwskiego. Pomaga ona wypatrzeć zwierzynę trudno widoczną w jej naturalnym środowisku, a także dokładnie rozpoznać i ocenić przed strzałem. Znacznie ułatwia także określenie, czy strzał jest w ogóle możliwy ze względu na czasem niedostrzegalne gołym okiem, przeszkody w postaci źdźbeł, gałązek itp.
Lornetka zbudowana jest z podwójnego układu optycznego złożonego z obiektywu, pryzmatów i okularu umieszczonego w korpusie.
Zadaniem obiektywu jest zebranie jak największej ilości światła, okular odpowiedzialny jest za powiększenie obrazu, a pryzmaty, dzięki którym możliwe jest zmniejszenie długości lornetki, obracają obraz tak, by prosty (nie obrócony) trafił do oka.
Stosowane są dwa rodzaje systemów związanych z ułożeniem pryzmatów: Porro i dachowy. Częściej spotykanym układem jest Porro, lornetki wykorzystujące ten system łatwo rozpoznać po tym, że rozstaw obiektywów (odległość między ich osiami) jest większy niż okularów. Straty światła w tym układzie są bardzo małe, dzięki wykorzystaniu zjawiska całkowitego wewnętrznego odbicia, a samo wykonanie i złożenie pryzmatów jest relatywnie łatwe. Drugi układ, dachowy, jest znacznie bardziej skomplikowany, choć z zewnątrz lornetka wygląda na prostszą w budowie, gdyż okular i obiektyw ustawione są w tej samej osi. Również zasada działania jest bardziej złożona, dlatego do wykonania dobrej lornetki wykorzystującej ten system wymagane jest zastosowania elementów optycznych najwyższej jakości, co odbija się ostatecznie na cenie. Bardziej elegancka i poręczna lornetka w systemie dachowym, dająca obraz takiej samej jakości jak lornetka w typu Porro, jest na ogół od niej znacznie droższa.
Lornetki oznaczane są dwoma liczbami i literą ?x?, np. 10x50. Dostarcza to informacji o podstawowych parametrach sprzętu: powiększeniu i średnicy obiektywu podanej w milimetrach, czasem potocznie zwanej po prostu ?światłem?. I tak, dla przytoczonego wyżej przykładu, pierwszy człon (?10x?) oznacza, że obraz powiększony zostanie dziesięciokrotnie, a drugi (?50"), że średnica soczewki zastosowanej w obiektywie wynosi 50 mm.
Z wielkościami tymi związany jest inny parametr, a mianowicie źrenica wyjściowa. Ma ona szczególne znaczenie przy doborze lornetek nocnych, oznacza zaś średnicę krążka światła wychodzącego przez okular i padającego na źrenicę oka. Jej wartość liczona jest wprost jako iloraz średnicy obiektywu i powiększenia lornetki. Dla przytoczonej w przykładzie lornetki 10x50, źrenica wyjściowa wyniesie więc 50 : 10 = 5 mm. Jeśli wartość ta będzie większa niż średnica źrenicy oka, część światła nie zostanie wykorzystana, jeśli mniejsza nie zostanie wykorzystany w pełni potencjał ludzkiego wzroku.
Źrenica oka ludzkiego rozszerza się maksymalnie do 7 mm, z wiekiem jednak traci swoją elastyczność i zdolność do pełnego otwierania. Używanie lornetki o większej źrenicy wyjściowej nie przyniesie korzyści, będzie za to się wiązało z większymi gabarytami sprzętu. Wpływ na postrzeganą jasność ma również powiększenie: przy dwóch lornetkach tej samej klasy, detale będą lepiej widoczne w tej, która je bardziej powiększy, oczywiście pod warunkiem, że źrenica wyjściowa nie przekroczy średnicy źrenicy oka, gdyż wtedy dalsze zwiększanie krotności powodować będzie przyciemnianie obrazu. Trzeba jednak pamiętać, że wraz ze wzrostem powiększenia pojawiają się trudności z ustabilizowaniem obrazu, zaś rozmiar średnicy obiektywu przekłada się na masę (i cenę) lornetki.
Na koniec rozważań poświęconych lornetkom nocnym należy zwrócić uwagę na rzecz najistotniejszą, klasę optyki. Jakość zastosowanych szkieł i doskonałość ich obróbki, nałożonych na nie powłok antyrefleksyjnych i wiele innych czynników będzie powodować, że przez dobrą lornetkę, nawet o niskich parametrach, będzie widać lepiej niż przez inną znacznie gorszą, z olbrzymim obiektywem. Oczywiście, polowania nie odbywają się jedynie w trudnych warunkach oświetleniowych. W przypadku dziennych polowań, kiedy światła jest pod dostatkiem, warto zaopatrzyć się w lekką, wygodną do noszenia lornetkę o powiększeniach 8-10x i obiektywie 30-42 mm.
Lunety celownicze
Podstawowym zadaniem lunety jest umożliwienie myśliwemu oddania precyzyjnego strzału nawet przy dość dużej odległości do celu, często przy ograniczonej widoczności. Dzięki temu, że siatka celownicza i obraz widziane są równie ostro (wirtualny obraz siatki i cel znajdują się w tej samej odległości od oka), w porównaniu do przyrządów mechanicznych celowanie jest znacznie łatwiejsze, wręcz intuicyjne. Dodatkowo, luneta może spełniać podobne funkcje jak lornetka, choć często jest to znacznie mniej wygodne. Niektóre lunety pozwalają także na określenie odległości do widzianego celu, wymaga to jednak dobrej znajomości proporcji siatki i rozmiarów celu.
Układ optyczny lunety składający się z obiektywu, siaki celowniczej, układu odwracającego i okularu, umieszczony jest w cylindrycznym tubusie. Obraz celu tworzy się w płaszczyźnie obiektywu, tzw. pierwszej płaszczyźnie obrazowej i w niej jest też na ogół umieszczana siatka celownicza. Jeśli luneta ma regulowane powiększenie, wraz z pozornym przybliżaniem się celu, będzie się także zwiększać siatka i odwrotnie, przy pozornym oddalaniu celu siatka będzie się zmniejszać. Stałe proporcje siatki i celu pozwalają na oszacowanie odległości do niego.
Współczesne lunety posiadają układy korekcyjne w postaci pokręteł lub bębnów umieszczone na zewnątrz tubusu. Pozwalają one na przesunięcie punktu celowania z określonym skokiem (zwanym od dźwięku, jaki powstaje przy pokręcaniu - klikiem).
Siatka celownicza, nazywana przez myśliwych potocznie krzyżem, może mieć różny kształt.
Coraz częściej lunety wyposażane są w tzw. podświetlenie: znak celowniczy (kropka bądź niewielki krzyżyk) po włączeniu zasilania podlega iluminacji (regulowanej).
Lunety oznacza się podobnie jak lornetki, przy czym znacznie częściej spotykane są lunety o zmiennym powiększeniu, np. 3-12x56.
Zapis ten oznacza, że powiększenie może być regulowane w zakresie 3-12x, przy obiektywie 56 mm. Podobnie, należy dobierać sprzęt do polowań nocnych. Celowniki optyczne służą jednak nie tylko do polowań przy słabym świetle są przydatne również w dzień, zwłaszcza w czasie polowań, gdzie strzały oddawane są do przemieszczającej się zwierzyny. Te lunety (tzw. ?biegówki?) powinny charakteryzować się przede wszystkim dużym polem widzenia (dla najlepszych parametr ten wynosi ponad 30 m/100 m!) oraz niewielkimi powiększeniami, na ogół z zakresu 1-4x. Jako, że światło nie odgrywa dużej roli, lunety te wyposażane są na ogół w niewielkie obiektywy: 24-42 mm.
Montaże
Montaż służy do połączenia broni i lunety w jeden układ, a jego zadaniem jest utrzymanie niezmiennego położenia osi optycznej względem przewodu lufy. Każde przesunięcie się lunety względem broni spowoduje zmianę miejsca trafienia względem punktu celowania, co może skutkować ranieniem zwierzyny lub pudłem, dlatego wybór dobrego rozwiązania jest bardzo istotny.
Stosunkowo łatwo można zamontować lunetę do broni w sposób stały, wtedy do zdjęcia lunety potrzebne będzie użycie narzędzi.
Dobry montaż stały na ogół jest prosty w budowie i relatywnie tani, a przy tym zapewnia dobrą wstrząsoodporność, co sprawia, że na całym świecie jest to najbardziej popularne rozwiązanie, zwłaszcza na sztucerach. Istotną wadą, wpisaną w ideę tej konstrukcji jest konieczność każdorazowego przystrzelania broni w przypadku zdjęcia lunety.
Wielu myśliwych, zwłaszcza w Europie, chciałoby móc zdjąć lunetę w trakcie polowania, np. przy dochodzeniu postrzałka, lub zmienić lunetę na inną np. z nocnej na biegową. Wymusza to znalezienie rozwiązania, które nie tylko pozwoli na szybkie zdjęcie i ponowne założenie optyki, ale zapewni przy tym pełną powtarzalność. Wiąże się to ze skomplikowaniem konstrukcji i bardzo precyzyjnym wykonaniem, co przekłada się na cenę. Do najczęściej spotykanych konstrukcji należy zaliczyć montaż hakowy, stosowany przede wszystkim na broni łamanej oraz montaże obrotowe.
Mimo pozornej prostoty, dobre założenie montażu na broni, nie jest czynnością łatwą w warunkach domowych. Najmniejsza nawet odchylenie nawiercenia otworów pod śruby w montażu lub broni lub błąd przylegających powierzchni może spowodować, że pierścienie nie będą miały wspólnej osi, co może doprowadzić do nieprzewidywalnego ?przestawiania się? krzyża, a nawet do zniszczenia lunety. Założenie montażu warto więc zlecić dobremu rusznikarzowi.
Zródło: "Łowiectwo" Henryk Okarma, Andrzej Tomek,
Specjalistyczny rozdział : mgr Łukasz Dzierżanowski
Broń myśliwska i akcesoria, 418-429
Wydawnictwo Edukacyjno-Naukowe H2O
Kraków 2008, Wydanie I